Bu gün marksizmin müxtəlif tənqidçilərindən və müxaliflərindən eşitmək olar ki, guya o, köhnəlib, onun yaradıcıları yaşadıqları dövrün reallıqlarından çıxış ediblər və guya onların fikirləri elmi-texniki tərəqqinin, yüksək texnologiyaların, o cümlədən əməyin təbiətinin çox dəyişdiyi müasir dövrdə tətbiq olunmur. Bu, fəhlə sinfi kimi bir anlayışa da aiddir.

Gəlin fantaziyalara, hətta böhtanlara qapılmayaq, klassiklərin özlərinə – Karl Marks və Fridrix Engelsə müraciət edək.

Engels “Kommunist inamının simvolu layihəsi”ndə və “Kommunizmin prinsipləri”ndə kapitalist sinfindən fərqli olaraq proletariatın, fəhlə sinfinin, zəhmətkeşlərin nə olduğu barədə prinsipial mühüm tərif verir. O, “Kommunist inamının simvolu layihəsi”ndə yazır:

"Proletariat cəmiyyətin o sinfidir ki, heç bir kapitaldan mənfəətlə deyil, yalnız öz əməyi ilə yaşayır..."

“Kommunizmin prinsipləri”ndə isə deyir:

“Proletariat yaşayış vasitələrini ancaq əməyini satmaqla əldə edən və heç bir kapitaldan qazanc əldə etməyən sosial təbəqədir... Bir sözlə, proletariat və ya proletarlar sinfi XIX əsrin fəhlə sinfidir... Proletariat İngiltərədə baş verən sənaye inqilabı nəticəsində yaranıb və keçən əsrin ikinci yarısında dünyanın sivilizasiyalı ölkələrində təkrarlanıb".

"Kommunist Manifestinin" (1888) ingiliscə nəşrinə yazdığı qeyddə Engels oxşar tərifi təkrarlayır:

"Burjuaziya dedikdə muzdlu əməyi işə salan müasir kapitalistlər sinfi, ictimai istehsal vasitələrinin sahibləri nəzərdə tutulur. Proletarlar dedikdə, öz istehsal vasitələrindən məhrum olmaqla, yaşamaq üçün öz iş qüvvəsini satmağa məcbur olan müasir muzdlu işçilər sinfi nəzərdə tutulur".

Kapitalist istehsal üsulunun tədqiqi Marksı özünün əsas əsəri olan “Kapital”da “məcmu işçi” konsepsiyasına gətirib çıxardı. 1862-ci ildə “Kapital”ın ikinci layihəsində Marks qeyd edirdi: “Məhsuldar işçilərə, şübhəsiz ki, bu və ya digər şəkildə əmtəə istehsalında iştirak edən, sözün düzgün mənasında fəhlədən tutmuş direktora, mühəndisə (kapitalistdən fərqli olaraq) qədər bütün şəxslər daxildir”.

1873-cü ildə “Kapital”in 1-ci cildinin səlahiyyətli fransız nəşrində Marks bu tərifi konkretləşdirir:

“Biri daha çox əlləri ilə, digəri daha çox başı ilə, biri idarəçi, mühəndis, texnoloq və s., biri nəzarətçi, üçüncüsü birbaşa fəhlə, hətta sadə köməkçi kimi işləyir”.

Nəhayət, ömrünün axırında, “Kapitalın” 1-ci cildinin üçüncü nəşrində (1883) Marks kollektiv işçi anlayışını təqdim edərək və onu aşağıdakı fikirlə yekunlaşdıraraq son mülahizəni verir:

“Nə qədər ki, əmək prosesi sırf fərdi xarakter daşıyır, bir və eyni fəhlə sonradan ayrılan bütün funksiyaları birləşdirir. Təbiət obyektlərinin öz həyat məqsədləri üçün fərdi mənimsənilməsində fəhlə özünə nəzarət edir. Sonradan o, idarə olunur. İnsan öz beyninin nəzarəti altında öz əzələlərini hərəkət etdirmədən təbiətə təsir edə bilməz. Təbiətin özündə baş və əllər eyni orqanizmə aid olduğu kimi, əmək prosesində də əqli və fiziki əmək birləşir. Sonradan onlar bir-birindən ayrılır və düşmən müxalifət həddinə çatırlar.

Məhsul ümumiyyətlə fərdi istehsalçının birbaşa məhsulundan ictimai məhsula, kollektiv işçinin ümumi məhsuluna, yəni üzvləri əmək obyektinə birbaşa təsirdən daha yaxın və ya uzaq olan birləşmiş fəhlə qüvvəsinə çevrilir. Buna görə də əmək prosesinin çox kooperativ xarakteri istər-istəməz məhsuldar əmək və onun daşıyıcısı olan məhsuldar işçi anlayışını genişləndirir. İndi məhsuldar işləmək üçün əlləri birbaşa tətbiq etmək lazım deyil; kollektiv işçinin orqanı olmaq, onun alt funksiyalarından birini yerinə yetirmək kifayətdir. Maddi istehsalın mahiyyətindən irəli gələn məhsuldar əməyin yuxarıda verilmiş ilkin tərifi bütövlükdə nəzərə alınan kollektiv işçiyə şamil edildikdə həmişə öz mənasını saxlayır. Amma bu, artıq onun ayrı-ayrılıqda götürülən hər bir üzvünə şamil edilmir”.

On il sonra Marksın ideyasını inkişaf etdirərək Engels “zehni əməyin proletariatı” anlayışını təqdim edir. O, 1893-cü ildə Sosialist Tələbələrin Beynəlxalq Konqresində çıxış edərək dedi:

“Qoy sizin səyləriniz tələbələr arasında şüurun formalaşmasına səbəb olsun ki, gələcək inqilabda mühüm rol oynamağa çağırılan əqli əmək proletariatı məhz onların sıralarından fiziki əməklə məşğul olan qardaş fəhlələrlə çiyin-çiyinə və eyni sırada meydana çıxmalıdır.

Keçmişin burjua inqilabçıları öz siyasi liderlərinin formalaşdığı ən yaxşı xammal kimi universitetlərdən yalnız hüquqşünasları tələb edirdilər; fəhlə sinfinin azadlığı üçün həm də həkimlər, mühəndislər, kimyaçılar, aqronomlar və başqa mütəxəssislər tələb edəcəkdir, çünki söhbət təkcə siyasi maşının deyil, həm də bütün ictimai istehsalın idarə edilməsinə yiyələnməkdən gedir və burada bizə təkcə cingiltili ifadələr deyil, möhkəm biliklər lazımdır."

Beləliklə, zehni əmək proletariatı sırasına Engelsin tərifinə görə, bu gün biz həkimləri, mühəndisləri, mütəxəssisləri, ofis işçilərini və digər peşə sahiblərini əlavə edə bilərik. Fiziki və intellektual qabiliyyətlər yaşamaq naminə, istər mədənçi, istər polad istehsalçısı, istər traktorçu, istərsə də aqronom, mühəndis və ya idarəçi olsun, kapitalist cəmiyyətində qəddar istismara məruz qalan əsas məhsuldar qüvvə idi və belə də qalır.

Ümumiyyətlə, gördüyümüz kimi, marksizm klassikləri bütün müxtəlifliyi ilə fəhlə sinfinə aydın tərif vermişlər. Eyni zamanda, Engelsin cəmiyyətin həyatında ictimai şüurun artan rolu konsepsiyası və buna uyğun olaraq, Marksın və Engelsin mənəvi istehsalın artan rolu ilə birlikdə, inkişafın və idrakın dialektik mahiyyətini nəzərə alaraq, müasir elmi, texnoloji və informasiya inqilabının aydın şəkildə nümayiş etdirdiyi rolu, Marksın və Engelsin fəhlə sinfinin ideyalarını daha da inkişaf etdirməyə yönəldir.

Ədalət Abdinov

Globkom.info