İslandiyada baş verən Oktyabr inqilabı haqda eşitmisiniz? Yəqin ki, yox. Bilirsiniz niyə heç nə eşitməmisiniz? Çünki 2015-ci il oktyabrın 23-də İslandiyada inqilab baş verdi- tamamilə dinc, lakin digərlərindən heç də az güclü olmayan xalq inqilabı. Bu, eyni zamanda liberalların haqqında danışmağı sevdiyi “demokratik prosedurlar”a həmişəki kimi azlıq tərəfindən deyil, əksəriyyət tərəfindən idarə olunmasının nə qədər “təhlükəli” olduğunu göstərdi.

Məhz buna görə də İslandiya nümunəsi dünya mediası tərəfindən susdurulur, sözün əsl mənasında gizlədilir- çünki bütün dünyada hakimiyyətdə olanların ən son istəyəcəyi şey İslandiya nümunəsinin digər ölkələr üçün əsl nümunəyə çevrilməsidir.

2015-ci il oktyabrın 23-də İslandiyada referendum keçirilib və orada yeni Konstitusiya qəbul edilib. Bu referendum İslandiya xalqının 2008-ci ildən bəri apardığı mübarizənin yekun akkordudur, o zaman ki, islandiyalılar birdən-birə maliyyə böhranı nəticəsində Avropa İttifaqının üzvü olan ölkələrinin iflasa uğradığını gördülər.

Bu gözlənilməz oldu, çünki bu, “ən səmərəli” neoliberal iqtisadiyyatın təmin etdiyi 5 illik rifahdan sonra baş verdi. 2003-cü ildə ölkənin bütün banklarının özəlləşdirildiyi və xarici investorları cəlb etmək üçün onlar minimal xərclə nisbətən yüksək gəlir gətirən onlayn bankçılıqdan istifadə ediblər.

Və həqiqətən də, İslandiya bankları bir çox kiçik Britaniya və Hollandiya investorlarını cəlb etdi və hər şey həmişəkindən daha yaxşı gedirdi və iqtisadiyyat (neoliberal nöqteyi-nəzərdən) böyüdü, çiçəkləndi. Amma həmişə olduğu kimi, bir nüans var idi: investisiyalar nə qədər çox cəlb edilsə, bankların xarici borcu bir o qədər sürətlə artırdı. 2003-cü ildə İslandiyanın borcu ÜDM-nin 200%-ni, 2007-ci ildə isə 900%-ni təşkil edirdi. 2008-ci ilin qlobal maliyyə böhranı İslandiyanın iqtisadiyyatına ölümcül zərbə vurdu. İslandiyanın 3 əsas bankı olan Landbank, Kapthing və Glitnir çökdü. Bu banklar milliləşdirildi və kron avro qarşısında dəyərinin 85%-ni itirdi. Və ilin sonunda İslandiya müflis olduğunu elan etdi.

Və sonra İslandiyanın demokratik olduğunu xatırlamağın vaxtı gəldi. Ancaq əvvəlcə islandiyalılar "müntəzəm" təmsilçi demokratiyaya bel bağlamağa qərar verdilər. Bankların çökməsindən bir neçə ay sonra islandiyalılar böhrana səbəb olan bankirlərə və böhranın yayılmasına imkan verən cahil siyasətçilərə etiraz etmək üçün küçələrə çıxdılar. Etiraz və iğtişaşlar sonda hökuməti istefaya məcbur etdi.

2009-cu ilin aprelində seçkilər keçirildi və nəticədə bir tərəfdən neoliberal iqtisadi sistemi pisləyən, digər tərəfdən isə dərhal Dünya Bankının və Aİ ölkələrinin İslandiya banklarının üç milyard yarım avro məbləğində borclarını ödəmək tələblərinə təslim olan solçu koalisiya hakimiyyətə gəldi. Bu o demək idi ki, İslandiyanın hər bir sakini 15 il ərzində ayda 100 avro ödəməli olacaq- bəzi fərdi şəxslərin (bank sahiblərinin) digər fərdi şəxslərə olan borclarını ödəmək üçün. Bu, hətta sakit islandiyalılar üçün də çox idi. Və hadisələrin tamamilə qeyri-adi gedişatına gətirib çıxardı.

Vətəndaşların özəl maliyyəçilərin səhvlərini ödəməli olması, özəl borcları ödəmək üçün bütün ölkənin vergiyə cəlb edilməsi fikri o qədər qəbuledilməz oldu ki, yeni kütləvi etiraz dalğasına səbəb oldu. Bu, İslandiya liderlərini sözün əsl mənasında əhalinin əksəriyyətinin tərəfinə keçməyə məcbur etdi. Nəticədə, prezident Olafur Ragnar Grimsson artıq parlament tərəfindən qəbul edilmiş, İslandiya vətəndaşlarını island bankirlərinin borclarına görə məsuliyyətə cəlb edən qanunu ratifikasiya etməkdən imtina etdi və referendumun keçirilməsinə razılıq verdi.

Bunun ardınca “beynəlxalq ictimaiyyət”dən “azad dünyanın” çox tipik reaksiyası gəldi– İslandiyaya görünməmiş təzyiq göstərildi. Böyük Britaniya və Hollandiya İslandiyanın borclarını ödəməkdən imtina etdiyi təqdirdə ölkənin tam təcrid olunması da daxil olmaqla, ciddi iqtisadi sanksiyalarla hədələdi.

BVF ölkəyə etdiyi bütün yardımları geri götürməklə hədələdi. Britaniya hökuməti islandiyalıların əmanətlərini və cari hesablarını dondurmaqla hədələdi. Lakin islandlar təzyiqlərə boyun əymədilər və prezident Qrimsson bunları söylədi: "Bizə dedilər ki, beynəlxalq ictimaiyyətin şərtlərini qəbul etməsək, şimalın Kubası olacağıq. Amma razılaşsaydıq, şimalın Haitisi olardıq".

2010-cu ilin martında referendum keçirildi. Bu referendumda islandiyalılar öz xarici kreditorlarına– Böyük Britaniya və Hollandiyaya borclarını qaytarmamaq qərarına gəliblər və iştirak edənlərin 93%-i bank borclarının ödənilməsinin əleyhinə səs verib. BVF dərhal kreditləşməni dondurdu. Lakin islandiyalılar qarşısıalınmaz idi. Vətəndaşların dəstəyi ilə hökumət maliyyə böhranına görə məsuliyyət daşıyanlara qarşı mülki və cinayət araşdırmalarına başladı. İnterpol Kaupthing Bankın keçmiş prezidenti Sigurdur Einarsson üçün beynəlxalq həbs qərarı verdi və dağılmada iştirak edən digər bankirlər də ölkədən qaçdılar. Ancaq bu hamısı deyildi. İslandiyalılar bununla da dayanmadılar- ölkəni beynəlxalq maliyyə və virtual pulun gücündən azad edəcək yeni Konstitusiyanın qəbul edilməsi haqqında qərar qəbul edildi. Eyni zamanda, islandiyalılar yeni Konstitusiyanı özləri, hamı birlikdə yazmaq istəyirdilər. Və müvəffəq oldular! Əsas Qanun layihəsini 2010-cu ildə birbaşa (püşkatma yolu ilə) Milli Məclisin deputatı seçilmiş 950 sadə vətəndaş yazdı.

Yeni Konstitusiyanı yekunlaşdırmaq üçün İslandiya xalqı (artıq seçkilərdə) 25 vətəndaşın daxil olduğu Konstitusiya Şurasını seçdi. Sadə insanlar- balıqçılar, fermerlər, həkimlər, evdar qadınlar heç bir siyasi partiyaya mənsub olmayan 522 yaşlı insan arasından seçildi, onların hər biri ən azı 30 vətəndaş tərəfindən tövsiyə olunmuşdu.

Rusiyalı “demokrat” jurnalist Pavel Pryanikovun “Hər aşpaz Konstitusiya yaza bilər” xarakterik başlıqlı məqaləsində yazdığı kimi: “Vurğulamaq istərdik ki, İslandiyada heç kim 522 insanın tərcümeyi-halını və onların siyasi proqramlarını oxumağın, yaxud belə böyük sayda insanların adlarının yer aldığı seçki bülletenini başa düşməyin qeyri-mümkün olduğuna görə qəzəblənmirdi”.

Daha sonra Konstitusiyanın və konstitusiya qanunlarının mətninə yenidən baxılmağa başlandı. Elə həmin P.Pryanikovdan sitat gətirək: "Beləliklə, o zaman Şura kraudsorsinq sistemindən istifadə etdi- bütün insanların bu işdə iştirakı, öz münasibətini, təkliflərini verməsi. Vətəndaşların təklifləri Facebook, Twitter və hətta YouTube vasitəsilə toplandı. Ümumilikdə Şuranın işi ilə bağlı 3600 şərh və Konstitusiyaya 370 dəyişiklik adi islandiyalılardan iki həftə və ya üç həftə ərzində İnternetdə yeni məqalə dərc edildi.

Daha sonra ictimaiyyətin və ekspertlərin təkliflərini nəzərdən keçirdikdən sonra Şura məqalələrin yekun variantını dərc etdi, bundan əlavə, Şura üzvləri gördükləri işlər haqqında həftəlik hesabatı yazıb YouTube-da yerləşdirdilər və işin sonunda Şuranın bütün 25 üzvü səs verdi ki, biz hər birimizə bərabər bir cəmiyyət yaradacağıq”.

Konstitusiya Şurasının üzvləri şərhlərdə etiraf edirlər ki, Konstitusiyanın birinci ifadəsi xarici dillərə tərcümədə bir az yöndəmsiz səslənir, lakin onların fikrincə, bu, hər bir islandiyalı üçün başa düşüləndir və hamı üçün bərabər imkanlar yaratmaq istəyini ən yaxşı şəkildə əks etdirir. "Açıq Məlumat və Doğruluq" başlıqlı müddəa hökuməti dövlət sirri olmadığı təqdirdə, bütün iş sənədlərini ictimaiyyətə açıq tutmağa məcbur edir. İslandiya öz dövlət statusunu qoruyub saxlayır.

Burada hadisələrin gələcək inkişafı üçün vacib olan bir nüansı qeyd etmək yerinə düşər. Konstitusiya Şurası öz tərkibində indi necə deyərlər, “avrososialist” oldu. İslandiyalıların əksəriyyətinin solçu fikirlərə sadiq qalması və island sağının kifayət qədər axmaq davranışı nəticəsində- əvvəllər hakimiyyətdə olan “Tərəqqi Partiyası” və “Müstəqillik Partiyası” öz tərəfdarlarını Konstitusiya Şurasına seçkiləri boykot etməyə çağırmışdılar- seçicilərin Konstitusiya üzərində işləməsi də məhz bunun üçün edildi. Nəticədə həm Şuranın özündə, həm də yeni Konstitusiyanın mətnində sağ və mühafizəkarların təsiri minimal idi.

Beləliklə, həm obyektiv, həm də subyektiv amillərin birgə təsiri nəticəsində gözlənilmədən çoxluq özünü nəzarətdə tapdı- istər Konstitusiya Şurasında, istərsə də Konstitusiya layihəsinin hazırlanmasında iştirak edənlər arasında, referendumda seçicilər arasında. Nəticə isə o qədər “gözlənilənləri üstələdi” ki, dünyanın aparıcı KİV-ləri oktyabrın 23-də İslandiyada keçirilən ümumxalq referendumunun nəticələri barədə məharətlə susdular. Hansı ki, bu referendumda konstitusiya layihəsi islandiyalıların 80%-dən çoxu tərəfindən təsdiqləndi.

Başa düşürsünüz? Əksəriyyətə Konstitusiyanı və konstitusiya qanunlarını hazırlayıb qəbul etməyə imkan verməyə dəyərdi və İslandiya bütün iqtisadi bəlaların dərmanı kimi özəlləşdirmə əvəzinə resursların milliləşdirilməsinə, dövlət sirri əvəzinə açıqlığa, ciddi təmsilçi demokratiyanın əvəzinə birbaşa demokratiyanın elementlərinə nail oldu.

Allah eləməsin (dünyadakı neoliberal hökumətlərin nöqteyi-nəzərindən) başqa ölkələr də İslandiyadan nümunə götürsə necə olar?! Axı vaxtilə İslandiyaya təklif edilən həllər bu gün başqa millətlərə də təklif olunur. Yunanıstan xalqına deyirlər ki, onların dövlət sektorunun özəlləşdirilməsi yeganə həll yoludur. Eyni şeyi italyanlara, ispanlara və portuqallara deyirlər...

Bəs onlar islandiyalılardan nümunə götürsələr? Düşünmək belə qorxuncdur...

Və baş verən budur! Davamlı diqqət çəkən “Avropa donuzları”nda (PIGS iflas ərəfəsində olan 4 Aİ ölkəsi üçün ümumi təyinatdır: Portuqaliya (P), İtaliya (I), Yunanıstan (G), İspaniya (S)) mədəni istirahətə mane olan bir çox turistlərimiz nədənsə bir çox plakatlarda İslandiyanın tez-tez xatırlandığına diqqət yetirirlər. Amma xəbər proqramlarında bu xırdalıqlardan da bəhs edilmir- onları əsas o maraqlandırır ki, bu "donuzlar" dağılan özəl bankların borclarını ödəmək üçün hansı şərtlərlə lütfkarlıqla təklif olunan krediti götürməyə razı olacaqlar. Məhz buna görə də siz İslandiya referendumu haqqında heç nə bilmirdiniz - dünya mediasına görə, orada elə bil ki, heç nə olmayıb. Axı media da hökumətlər kimi, parlamentlər kimi də hakim sinfin maraqlarını təmsil edir, hansı ki, istənilən ölkədə bu presedent- çoxluğun idarə etməsinə icazə verilməsi nə qədər əlverişsizdir.

 

Mənbə- Politikus.ru

09.03.2015